Iedereen kent de verstilde interieurs en dat ene Straatje van Johannes Vermeer. Weinig mensen weten dat de schilder Jacobus Vrel dit soort taferelen al maakte voordat het eerste meesterwerk van Vermeer zijn atelier verliet. In de tentoonstelling Vrel, voorloper van Vermeer deelt het Mauritshuis het verhaal achter deze mysterieuze schilder. Aan de hand van 13 schilderijen uit binnen- en buitenland gaan bezoekers op ontdekkingstocht en leren zij Jacobus Vrel kennen via zijn werken.
Duistere tafereeltjes
Op veel van zijn schilderijen laat Vrel één vrouw zien, staand bij een venster in een kamer met hoog plafond, of zittend bij een schouw. Typerend is de kleding die de vrouw draagt; een donkere rok met witte omslagdoek. Voor de toeschouwers is het gezicht vaak niet te zien. Met deze typische elementen creëerde Vrel zijn eigen -ietwat duistere – wereld.
De soms wat gebrekkige weergave van het perspectief geven de voorstellingen een wat naïeve charme. Als toeschouwer let je daardoor nog meer op de details: de gebroken ruitjes in de ramen op zijn interieurvoorstellingen, of een wit papiertje in de hoek van de kamer, met daarop de signatuur van de schilder.
Het handelsmerk van Vrel
Typerend voor Vrel is de manier waarop hij zijn schilderijen signeerde. Hij had als het ware een eigen ‘trademark’. Op diverse schilderijen zie je een wit briefje op de grond liggen. Op deze briefjes stond Vrels signatuur. Uit onderzoek is gebleken dat meerdere variaties op zijn signatuur werden gebruikt. Zo komt ‘J V’ terug, maar ook ‘J Vrel’, ‘Jacobus Vreelle’ of ‘Jaco / büs / frell’, waarbij de Duitse spelling van de voornaam mogelijk verwijst naar een verblijf in de grensregio met Duitsland.
De kunstenaar zelf vervaardigde diverse kopieën van zijn eigen schilderijen tot in detail. Dit fenomeen van kopiëren komt ook bij andere 17de-eeuwse Nederlandse (portret)schilders voor. Waarom Vrel dit deed, weten we niet. Maar het is een eenvoudige manier om de productie te vergroten.
Uitgebreid onderzoek naar het werk van Jacobus Vrel
Wie was Jacobus Vrel? Om meer te weten te komen over Jacobus Vrel heeft een internationaal onderzoeksproject plaatsgevonden, waarbij drie musea hun krachten bundelden: de Alte Pinakothek, Bayerische Staatsgemäldesammlungen in München, de Fondation Custodia, Collectie Frits Lugt in Parijs en het Mauritshuis. De drie musea gaven opdracht tot ‘dendrochronologisch onderzoek’ (onderzoek naar jaarringen om een houten paneel te kunnen dateren) van verschillende schilderijen. Hieruit bleek dat deze ouder zijn dan gedacht. De straattaferelen ontstonden vermoedelijk vanaf omstreeks 1635-1640, de vroegste interieurs enkele jaren later.
Om Vrel te kunnen plaatsen in een bepaald gebied in Nederland, is onderzoek gedaan naar de topografie van de straatjes op zijn schilderijen. Onderzoekers Dirk Jan de Vries en Boudewijn Bakker bestudeerden de straatjes en gevels. Zij nemen aan dat enkele straatjes te plaatsen zijn in Zwolle. Met behulp van infrarood* en röntgen-fluorescentie** werden ‘pentimenti’ (wijzigingen door de kunstenaar zelf) ontdekt. Figuren werden aangepast, of helemaal weggeschilderd, zoals een kind op een straattafereel van Vrel uit het Rijksmuseum. Op deze manier wist Vrel zijn composities te perfectioneren.
Oog in oog met het werk van Vrel
Uit het Kunsthistorisches Museum in Wenen komen twee bijzondere schilderijen naar Den Haag, waaronder Vrouw bij een venster (1654), het enige gedateerde werk van Vrel. De tentoonstelling Vrel, voorloper van Vermeer is van 16 februari tot en met 29 mei 2023 in het Mauritshuis te zien. Vervolgens reist de tentoonstelling door naar de Fondation Custodia, Collectie Frits Lugt in Parijs, de samenwerkingspartner.